کتاب المرشد او الفصول (کتاب)«کتاب المرشد او الفصول»، نگاشته طبیب نامدار، ابوبکر محمد بن زکریای رازی (۲۵۱ ق- ۳۱۳ ق)، به زبان عربی است. ۱ - اهمیت کتاباهمیت این کتاب در این است که رازی هنگامی دست به تالیف آن زده که موسوعه درازدامن « الحاوی » (الجامع الکبیرة) و بسیاری دیگر از کتاب هایش را نگاشته است. [۱]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۲۱.
[۲]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۲۱.
[۳]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۲۴.
[۴]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۴۶.
[۵]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۵۹.
[۶]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۶۳.
[۷]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۶۸.
[۸]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۷۲.
[۹]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۹۰.
[۱۰]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۱۰۲.
۲ - انگیزه مؤلفمؤلف، انگیزه نگارش این اثر را چنین بازگو می‌نماید: «دعانی ما وجدت علیه فصول ابقراط من الاختلاط و عدم النظام و الغموض و التقصیر عن ذکر جوامع الصناعة کلها او جلها و ما اعلمه من سهولة حفظ الفصول و علقها بالنفوس الی ان اذکر جوامع الصناعة الطبیة و جملها علی طریق الفصول و اتحری فی ذلک الایضاح و التمثیل و ترک الاغراق و الوغول فی الغوامض و ما یقع منه الخلاف و یحتاج الی البحث و النظر لیکون مدخلا الی الصناعة و طریقا للمتعلمین و الله الموفق للصواب» [۱۱]
المرشد، محمد بن زکریای رازی، ص۱۷.
از سال تالیف کتاب «المرشد» اطلاع دقیقی نداریم، ولی- چنان که در ابتدا متذکر شدیم- محمد بن زکریای رازی، این کتاب را پس از تالیف «حاوی»، کتاب « دفع مضار الاغذیة »، کتاب « الشکوک علی جالینوس » و... نوشته است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب، یکی از آخرین آثار نگاشته شده توسط رازی باشد. ۳ - ساختار کتاباین کتاب، مجموعه‌ای از چند گفتار است که مؤلف به هرکدام، عنوان «فصول...» داده است. فصول یادشده افزون بر سی تاست. مطالب آغازین این اثر با بحث پیرامون اسطقسات آغاز می‌شود و با بحث صناعت طب ، نگارش این کتاب پایان می‌پذیرد. آنچه رازی در این کتاب می‌نویسد، خلاصه‌ای از تحقیقات وی است؛ بنابراین، در این کتاب نه چندان اثری از نقل اقوال است و نه ردی از مناقشه با دیگر اطباء، بلکه مطالب، به صورت پیاپی، آن هم غالبا بدون استدلال ، تحریر شده است. پاره‌ای از منابعی که مؤلف در تدوین این اثر از آنها بهره برده است، عبارتند از:«تقدمة المعرفة»، «ادوار الحمیات»، «ادویة مفردة»، «ازمان الامراض»، «البحران» و... ۴ - گزارش محتواکتاب «المرشد» - علی رغم اختصار آن- از مهم‌ترین نگاشته‌های طبی رازی به شمار می‌رود. مؤلف در این اثر به امور بالینی (مباحث عملی طب) نمی‌پردازد؛ از سوی دیگر، در باره بیماری‌ها و اسباب و علت آنها و همچنین تجربیات خود در درمان امراض سخنی نمی‌گوید، بلکه این کتاب بیانگر مقام علمی رازی در حوزه مباحث نظری علم پزشکی است. مؤلف، این کتاب را پس از نگارش بسیاری از تالیفاتش به رشته تحریر درآورده است. افزون بر این، مطالعه این اثر نشان می‌دهد که وی قبل از نگارش آن، بسیاری از کتب پزشکی پیشینیان را مطالعه و تتبع کرده است. از سوی دیگر، مؤلف، این کتاب را به این انگیزه نوشته که به باور او بقراط در «فصول» خویش دچار اشتباهات عدیده‌ای شده است و او خواسته است کتابی بر همان نمط، ولی بدون اشتباه تدوین نماید. این بدان معناست که رازی در آن هنگام به پایه‌ای از علم پزشکی رسیده بوده که می‌توانسته با حکیم مشهوری همانند بقراط به معارضه برخیزد. از آنچه گفتیم جایگاه این اثر در علم پزشکی- خصوصا مباحث نظری آن- معلوم می‌شود. برخی از موضوعات مطرح شده در این کتاب بدین شرح است: اسطقسات، مزاج، هواها و آب‌ها و غذاها و داروها، آب‌ها و برف و یخ ، استخراج قوای داروها و غذاها، ریاضت ، حمام ، خواب و بیداری، نیاز به غذا و کاربرد درست آن، داروهای مسهل، ترکیب داروها، بیماری و سبب و عرض، نبض ، تنفس ، بحران و... ۵ - وضعیت کتاباین اثر به همت دکتر البیر زکی اسکندر و بر اساس دو نسخه خطی (نسخه خطی در مسجد جامع ایاصوفیا و نسخه خطی دارالکتب مصر ) تصحیح و تحقیق شده است. مصحح پس از نگاشتن مقدمه‌ای پیرامون جایگاه این اثر و شیوه تصحیح آن، متن تصحیح شده را می‌آورد. مصحح در پاورقی‌های این اثر به اختلاف نسخ می‌پردازد. در پایان این اثر، مقاله‌ای مفصل تحت عنوان طب الرازی به قلم آقای دکتر محمد کامل حسین (رئیس دانشگاه عین شمس) آورده شده که در آن به تحلیل شیوه پزشکی رازی پرداخته شده است. تدوین و تنظیم فهرست مصطلحاتی (مفردات، مرکبات، امراض، اعضاء و شیوه‌های درمان) که در متن کتاب آمده همراه با ذکر معادل لاتین آنها از جمله دیگر کارهای مصحح این اثر است. این کتاب در سال ۱۳۸۰ ق (۱۹۶۱ م)، توسط انتشارات مجله معهد المخطوطات العربیة (مصر، قاهره )، در ۲۱۴ صفحه چاپ و منتشر شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |